گروه فرهنگی میبدما - محمد رضا سنگری، اول آبان 1333 در دزفول متولد شد. وی فارغ‌التحصیل دكترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران است و رویكردش به شعر به زمان تحصیل در كلاس چهارم ابتدایی باز می‌گردد. شعرهای دكتر سنگری تاكنون به صورت پراكنده در برخی از نشریات چاپ شده است و تا به امروز در بسیاری از همایش های سراسری شعر دفاع مقدس و شب های شعر دفاع و مقاومت حضور داشته و در جلسات متعدد به نقد و بررسی شعر دفاع مقدس و ادبیات پایداری پرداخته است.

سنگری در حوزه نثر نیز ید طولایی دارد. کتب متعددی از او به رشته تحریر درآمده که برخی در نوع خود بی‌نظیر است. یکی از این کتب "آینه‌داران آفتاب" نام دارد. سنگری برای تالیف این کتاب بیش از هشت سال وقت صرف کرده است. این كتاب زندگی و شهادت یاران امام حسین(ع) را روایت می‌كند.
در کتاب آینه داران آفتاب شهیدان حسینی به گروه های زیر تقسیم بندی شده و در مجموع 153  شهید معرفی شده است:

-شهیدان پیشاهنگ ( یازده تن شهیدان پیشاهنگ شهیدانی هستند که قبل از وقوع حادثه عاشورا در کوفه و بصره به شهادت رسیده اند )
-شهیدان نبرد نخستین (شهدای تیرباران صبح عاشورا)
-شهیدان نبرد تن به تن (پیش از نماز – چهل و هفت نفر شهید اینمرحله از برجسته ترین یاران ابا عبدالله الحسین هستند )
-شهیدان نماز (دو تن)
-شهیدان پس از نماز (نبرد تن به تن پس از نماز ظهر)
-شهیدان بنی هاشم (بیست و چهار تن)
-شهیدان پس از امام (ع)

 

سنگری در حال حاضر ساكن تهران است و ضمن تدریس در دانشگاه، سردبیر مجله رشد زبان و ادبیات فارسی و مجله تربیت می‌باشد و با سازمان پژوهش و تألیف كتب درسی هم همكاری دارد.
به بهانه فرا رسیدن ماه محرم و معرفی بیشتر کتاب "آینه‌داران آفتاب" ساعتی را در دفتر کار دکتر سنگری گذراندیم. وی در حال حاضر ساكن تهران است و ضمن تدریس در دانشگاه، سردبیر مجله رشد زبان و ادبیات فارسی و مجله تربیت نیز هست و با سازمان پژوهش و تألیف كتب درسی هم همكاری دارد.
آنچه در ادامه می آید مشروح گپ و گفت یک ساعته ما با استاد سنگری است که خواندنش در حال و هوای این روزها خالی از لطف نیست

.


کمی درباره مطالعات عاشورایی خود بفرمایید و برای مخاطبان ما توضیح بدهید که چرا به فکر نگارش این کتاب افتادید؟ چرا کتاب آیینه داران آفتاب هنوز هم آنطور که باید و شاید عمومیت پیدا نکرده و فقط خواص با آن مانوس هستند؟


اما در باب مطالعات عاشورایی من حدود 30 سال سابقه کار و مطالعه فشرده و تخقیق و تبیین و سفر دارم. هر کجا که دستم به منبعی رسیده که مرا به گم گوشه های عاشورا پیوند دهد، آنحا بوده ام. زمینه این موضوع از آنجا ناشی می شود که من معتقد هستم زالال ترین و بهترین و خالص‌ترین آیینه ای که همه حقیقت تاریخ اسلام را یکجا دارد و همه زیبایی ها را در خود متلجی کرده عاشورا است. همان نگاهی که حضرت زینب داشتند و کربلا را جز زیبایی ندیدند: ما رایتُ الا جمیلا. 

من احساس کردم که کربلا اسوه است. این را خود حضرت اباعبدالله(ع) مطرح کرده است: لهُم فی الاسوه: من برای شما اسوه هستم. البته نگاه ها به ایشان در چند قرن اخیر به سمت اسطوره گرایش پیدا کرده و هیئت ها کربلا و قهرمانانش را اسطوره می نامند. وقتی چیزی اسطوره شد نزدیک شدن به آن دشوار می‌شود و امکان تطبیق زندگی خودمان با آن و یافتن خودمان در آن حادثه دشوار می‌شود. اما وقتی اسوه باشد، یعنی کاملا انسانی است و می توان به آن نزدیک شد، می توان در آن تفس کرد و جاری و همراه و هم نفس شد.

حاصل این کارها و مطالعات من در باب عاشورا در هئیت تعدادی کتاب است که بخشی از آنها نثر عاشورایی است. چون من به نثر ادبی و قطعات ادبی خیلی علاقه دارم و عمدتا در آنها بسیار کار کرده‌ام که بخشی از این نثرهای ادبی فقط در حوزه عاشورا نیست بلکه به مقولات و موضوعات دگر هم می رسد. حدود 6 جلد از کتاب‌های من آثاری است که نثر عاشوریای دارد و بخش اعظم آن مربوط به معرفی منابع و ماخذ است که حاصل 104 جلسه بحث در مورد منابع و ماخذ عاشورایی است که 3 جلد چاپ شده و جلدهای دیگر نیز بعداً چاپ خواهد شد. 

اما بخش دیگر برمی‌گردد به خود تاریخ عاشورا و مطالعه عاشورا که دو کتاب در این زمینه نوشته‌ام. یکی "آیینه‌داران آفتاب" است که من حدود هفت سال و نیم برای آن کار و سفر و مطالعه داشتم، همه منابع را دیدم، بررسی کردم و با پشتوانه بیش از 20 سال مطالعه قبلی که در زمینه عاشورا داشتم، تلاش کردم تا در این کتاب اصحاب حضرت اباعبدالله(ع) را با دو جلوه بشناسانم. یکی جلوه‌ای معمولی و شناسنامه ای است که سعی کردم برای هر کدام از انها شناسنامه و تاریخچه نتظیم کنم و جلوه دوم یک پرداخت ادبی است.

احساس کردم که دریغ است این زیبایی ها در یک بافتار و ساختار ادبی مطرح نشوند. که خب بعد از این که این کار به سرانجام رسید، با استقبال مواجه شد و حتی بعضی ها متون بنده را به عنوان یک مقتل می‌شناختند و می‌خوانند. حقیقت هم این است که یک مقتل آوانگارد و نو است که نگاهی تازه به کربلا دارد.

این کتاب با تمام کتبی که در باب اصحاب امام حسین(ع) نوشته شده تفاوت دارد. در آثار دیگر افراد و یاران امام حسین را بر منبای قبایل تقسیم می‌کردند و مثلا اگر کسی کتاب اصحاب‌الحسین را ببیند یا کتاب های دیگری که پیش‌تر نوشته شده، در عمده مقاتل یک چیزهایی بیرون می ماند و مشخص نمی‌شد.

به نظر من جفاست که کربلا را در هیئت قبیله ها ببینیم و با این منظر به دیدار یاران حضرت امام حسین برویم. من یک تقسیم بندی متفاوتی داشتم در کتابم که نه الفبایی است نه مبتنی بر قبیله نه مبتنی بر سن است، نه نژاد و نه حتی مرز بندی های جغرافیایی. بلکه مبنای من نحوه شهادت آنهاست. یعنی نظام شهادت در مجموعه این اتفاق بزرگ.

یک بخش شهدای پیش از کربلا هستند که قبل از امام حسین به شهادت رسیدند. مثل سلیمان بن رزین که اولین شهید نهضت حسینی است و در بصره به شهادت رسید اما بسیاری با نام او آشنا نیستند. یا شهدایی که در کوفه شهید شدند. مثل مسلم ابن عقیل، قیس بن مسهر صیداوی و بقیه. دسته دوم را شهدای تیر باران صبح عاشورا قرار دادم که در جنگ، با طلوع آفتاب دشمن آنها را تیرباران می کند.  نوشته اند که 10 هزار تیر به سمت یاران امام حسنی پرتاب شد. نخستین تیر را خود عمر سعد پرتاب کرد و نتیجه آن شهادت عمده یاران اباعبدالله بود. یعنی بیشترین شهدا کربلا در همین تیرباران که بر اساس آمار من 51 نفر را شامل می‌شد، به شهادت رسیدند. گروه بعدی را یاران جنگ تن به تن معرفی کردند که حدود 47 نفر هستند و  تکی به میدان رفتند، مبارز طلبیدند و در نهایت شهید شدند.

گروه چهارم را شهدای نماز ظهر عاشورا قرار دادم کسانی که در دفاع از نماز امام به شهادت رسیدند. گروه بعد شهدای پس از نمازند و بعد از آن هم شهدای بنی هاشم هستند که آخرین شهدای کربلا و همراه خانواده ابا عبدالله بودند.

در نهایت نوبت به شهدای بعد از واقعه کربلا می رسد. عده ای در کربلا و چند نفر هم بیرون از کربلا به شهادت می رسند. مثل عبدالله عفیف که به دفاع از امام حسین(ع) بر می‌خیزید و  با این که نابینا است جانانه مبارزه می کند و نهایتا در کوفه به شهادت می‌رسد.

این نظام تقسیم بندی را من در این کتاب داشتم و یک مقدمه تفصیلی حدود 200 صفحه من فقط ویژگی این افراد را بررسی کردم که چه کسی بودند و چه شاخصه‌هایی داشتند و کدام پشتوانه‌ها آنها را به افقی رساند که در آسمان کربلا و در آسمان تاریخ به عنوان بی نظیرترین شهدای تاریخ مطرح بشوند.

***بسیاری از این منابع از روی دست هم نوشته شده اند

نقدی هم داشتم بر کتاب های مختلفی که به اصحاب پرداختند و آنها را معرفی کردند. زیارت نامه ها را معرفی کردم، جدول تطبیقی درست کردم تا موضوع مشخصی برای کسانی که می خواهند دقیق تر به این حادثه بپردازند، داشته باشد. کتاب دیگری که من احساس کردم لازم است بنویسم تا خود حادثه  کربلا را در آن شرح بدهم، آیینه در کربلا است که بعد از نسخه اول این چاپ شد و اگر قرار باشد کسی کربلا را مطالعه کند باید این سه جلد را با هم بخواند تا کمکش کند و تصویری از کربلا داشته باشد. این دو کتاب بارز ترین آثاری هستند که من در زمینه عاشورا انجام داده‌ام وگرنه کارهای دیگری هم در این زمنیه دارم. فکر می کنم از حدود 20 جلد تجاوز می کند

***در این هفت سال و نیمی که برای نگارش کتاب دوجلدی آییئه داران آفتاب تحقیق و پژوهس کردید، حتما سختی ها نا ملایمتی هایی هم داشتید. کمی درباره این قسم از کار توضیح دهید؟

واقعیت این است که وقتی من تصمیم گرفتم این کار را شروع کنم، خواستم که تمام فرصت هایم خاص این کار باشد. من نویسنده هستم و خوب می‌دانم که برخی نویسندگان گاهی همزمان بر روی دو یا چند اثر کار کنند. یعنی در طول یک کار خودشان دو سه اثر دیگر هم چاپ کرده‌اند.

اما من واقعا با این کتابها زندگی کردم. شبم، روزم، سفرم، حضرم، خلوتم، جلوتم تمام اوقاطم با این کتاب بودم. می گویم 7 سال و نیم ولی واقعا 20 سال قبل از آن کار کرده بودم. من پیش از این که قلم به دست بگیرم و بنویسم، مدت‌ها نوشتم مطالعه کردم. آثار مختلف را خواندم، کتاب هایی که در این زمنیه بود را سعی کردم بررسی کنم، تاریخ گذشته، منابع فارسی، عربی و حتی دیگر زبان های خارجی. مثلا به فرانسه سفر کردم و از معدود منابعی که آنجا در دسترس بود استفاده کردم. به سوریه و کویت هم رفته بودم. خلاصه هر کجا که فکر کردم می‌توان منبع جدیدی پیدا کرد، در آنجا بودم. 

در نهایت متوجه شدم که بسیاری از این منابع از روی دست هم نوشته شده اند. یعنی چند منبع اصلی و کلیدی وجود دارد که اگر کسی آنها را بخواند، از بسیاری از منابع بی نیاز می شود. یک نگاه نقادانه به منابع متاخر و معاصر داشتم که در اینها افسانه، اسطوره، تحریف، بزرگ نمایی، تخیل و داستان پردازی بسیار بسیار زیاد است. من همه اینها را با تامل و دقت خواندم و بررسی کردم. 

و بعد از تطبیق همه این آثار با هم وقتی ذهن سرشار  و باروری نسبت به اصل موضوع پیدا کردم، آنوقت شروع به نوشتن کردم. من در هر موقعیتی می نوشتم. یعنی گاهی بوده است که بعد از مطالعه در سفر شروع به نوشتن می کردم. در پرواز، در  منزل و هر موقعیتی که می تواستم بنوستم در این هفت سال و نیم در حال بازنگری بودم و مدام نوشته هایم را بازنویسی می کردم. 

هیچ وقت هراسی از چند باره نویسی نداشتم. گاهی متونی را چندین بار نوشتم و پاره کردم تا بالاخره راضی ام کند. چیزی که میخواهم مطرح کنم کمی فراتر از نگاه عادی معمولی است. چنان در طول این مدت هدایت و عنایت های مخفی داشتم که اصلا قابل بیان نیست. خیلی از آنها ممکن است به انکار برسد. شاید کسانی نتوانند باور کنند. ولی یک دریچه هایی به روی انسان باز می شوند و در انها قدم می زند و چیزی می آید که چشم های عادی نمی بیند. و من بارها، نه یک بار، نه 10 بار، نه 20 بار شاید 100 بار چیزهایی دریافت کردم که من را کمک می کرد. وقتی به یک بن بست می رسیدم و مثلا در مورد یکی از اصحاب دیکر اطلاعاتی به دستم نمی‌رسید، یک دفعه در جستجوهای بعدی آنها را پیدا می کدرم. 

***سفر خیلی به من کمک کرد و گم گوشه های این واقعه را برایم روشن کرد

مسلما کتاب به تنهایی نمی توانست به من کمک کند. کتاب‌ها اصلی ترین منابع ما بودند اما به هر حال این کتاب از تاریخی دارد حرف می زند که معلوم است چه زمانی بوده است. سال 61 هجری روز دوم محرم، حضرت اباعبدالله(ع) وارد زمین کربلا شده و دهم هم به شهادت رسیده است. ما تمام حادثه را با اجزای آن می دانیم که مثلا هر اتفاق در چه ساعتی رخ داده است.

من تمام اینها را در کتابم مشخص کرده ام. اما خیلی چیزهای دیگر در اینجا گم است. مثلا در مورد کمیت یاران امام حسین، نظرات متفاوتی وجود دارد. از 72 عدد مشهور و معروف است تا بالای 500 نفر هم در کارهای پژوهشی خودشان در قم  نوشته اند. آن پژوهش البته قصد ضبط همه نام ها را داشته بدون این که احیانا آنها را سرند کند و بیاید سبک و سنگین بکند و مشابهت ها را پیدا کند. چون بعضی از این نام‌ها مشابهت هایی دارند. 

من در این کار تمام سعیم این بود که مستندات دقیق تاریخی را ببینم در کنار این مسئله من سفر کردم. سفر خیلی به من کمک کرد و گم گوشه های این واقعه را برایم روشن کرد. در چند سفر کربلا فقط می رفتم همه چیز را بررسی می کردم. یک چیزهایی بود که اگر آنها را می‌دانستم خیلی از ابهاماتم رفع می شد. این که مثلا می دانستم این حادثه دقیقا در چه موقعیت زمانی از نظرگاه فصلی اتفاق افتاده است، طول آن روز چطور بوده، آیا واقعا بعضی از این حوادثی را که در مورد خسوف و خروشید گرفتگی گفته اند، واقعیت داشته یا خیر.

اینها را من بررسی کردم و خیلی هم به من کمک کرد که دریابم کدام یک غیر واقعی و کدام واقعی است. مثلا مسیر طی شده را خودم طی کردم تا بدانم این مسیر به چه شکل بود. وقتی اینها اربعین اول برگشته اند آیا واقعا طی کردن این مسیر امکان پذیر است؟ و برای خودم اثبات شد که بله میسر است. بر خلاف دیدگاهی که وجود دارد مبنی بر غیرممکن بودن پیمودن این مسیر من آن را ممکن دیدم و و دلایل آن را هم در کتاب دومم آورده ام. 

بنابراین فقط به اطلاعات تاریخی اکتفا نکردم. بلکه از اطالاعات نجومی و جغرافیایی هم استفاده کردم. هر کدوم از اینها یک کمک هایی به من کرد. چه بسیار پرسش ها که به مدد این درنگ‌ها و جستجو ها به دست آمد و حاصلش شد کتابی که پیش روی شماست.

شما کربلا هم رفته‌اید؟
بله چندین بار. و هر بار هم رفتم معمولا دوران زیارتم بسیار کوتاه بود. بیشتر دنبال کارهای تحقیقی خودم بود. من هم در عصر صدام رفتم و هم بعد از آن. هر کجا لازم بود قدم بگذارم تا اطلاعاتی به دست بیاورم، آنجا بوده ام. 

قبل از سفرتان به کربلا حتما یک طرز فکر و دیدگاهی به آن واقعه تاریخی داشتید. این سفر کردن شما چه تاثیری در شیوه نگارش و بینشتان داشت؟ 

بخشی از مطالب را در کربلا نوشتم. البته این در کتاب مشخص نیست بلکه در دست نوشته هایم از روی پاورقی‌ها و جزئیاتی که نوشته بودم، مشخص است که چه جاهایی رفتم و در چه حالی آنها را نوشتم. مثلا اگر در حرم اباعبدالله(ع) بودم، کجای حرم بودم. همه اینها را یادداشت می کردم، ولی در کتاب متاسفانه حذف شد.  
موضوعی که میخوام مطرح کنم تا حدودی با مبانی و تحلیل های عادی فاصله دارد. ما با باورهایمان زندکی می کنیم. شما خودتان می دانید وقتی در کربلا قرار میگیری، حس شما عوض می‌شود. این حس نه به سبب این است که الان مرقد و بارگاه می‌بینید؛ بلکه شما دارید در فضایی تنفس می کنید که روزی نفس های حسین(ع) و اباالفصل العباس(ع) جاری بوده است. ما اعتقاد داریم که اینها اثر دارند.  
در اعتقادات ما در باب کربلا آمده است: طبتم و طابت الارض التی فیها دفنتم. خاک کربلا متفاوت است. وقتی این خاک متفاوت است، تفکر بر روی این خاک هم متفاوت خواهد بود و نگاه متفاوتی ایحاد خواهد شد. واقعا وقتی من به کربلا رفتم بخشی از نوشته های من آنجا شکل گرفت. در خیمه گاه، کنار حرم نوشتم. به خصوص این که در اولین حضورم در حرم آنجا خیلی خلوت بود. حتی اتفاقی جالب افتاد که من یک شب آنجا تنها بودم و جز من هیچ کس نبود. در ها بسته، خودم گوشه ای نشسته بودم و می نوشتم. اینها را هر چه میخواهید بنامید اما برای من اتفاق افتاد. این که بتوانم تنها باشم و در آن تنهایی قلم بزنم. کاملا خودم حس کردم که نوشتن در آنجا شکل دیگری می شود. از جنس دیگری می شود. اگر کسی بخشی از این کتاب را که در مورد حضرت عباس(ع) است و من بعدا آن را در قالب کتاب جداگانه ای به نام ماه در آب چاپ کردم، بخواند متوجه تغییر قلم من می شود.

آیا اینها تماما واقعیات و اتفاقات تاریخی است که شما با رنگ و لعاب ادبی به آنها پرداخته‌اید و یا چیزی هم به آن اضافه کردید؟

اصل حادثه را گرفتم و سعی کردم دخالت داستانی در آن نداشته باشم. یک مقدار به اطراف موضوع پرداختم. مثلا شما این اتاق را در نظر بگیرید. من اگر سعی کنم نور این اتاق را توصیف بکنم، بیراهه نرفته ام. بلکه دارم از جزئیات و حاشیه ها استفاده می کنم تا خود اتاق را بهتر بشناسانم. در مورد این اتفاق تاریخی هم همین است. من سعی کردم در اجزا حادثه دخالت نکنم و چیزی به آن کم و اضافه نکنم تا تحریف رخ ندهد. دلم نمی خواست به چیزی که دیگران بارها پیش از من به آن دچار شدند، دچار شوم. بنابراین واقعا سفر روی من تاثیر بسزایی داشت.

***در جایی که می‌دانستم سر 16 شهید کربلا آنجاست با خودم تنها شدم

وقتی من به باب الدمشق سوریه رفتم و کارم را انجام می‌دادم، خیلی‌ها به من می گفتند که اینجا نمان! خطرناک است. قبرستان باب الصغیر یکی از بررگترین قبرستان های تاریخ اسلام است که من یک شب هم آنجا تنها شدم! در جایی که می‌دانستم سر 16 شهید کربلا آنجاست. سر ابوالفضل العباس(ع)، علی اکبر(ع)، قاسم‌بن الحسن(ع)، برادران حضرت عباس(ع)، حبیب‌بن مظاهر و دیگران. من وقتی انجا قرار می گرفتم، تنهایی من و آن لحظه های خاص، یک شکوه و شوکت و ویژگی هایی داشت که اصلا قابل قیاس نیست با شرایط عادی که انسان در آنها قلم میزند. اینها برای من خیلی متفاوت بود. نمی خواهم اصلا وارد آن الهام هایی بشوم که در آن محیط ها به من شد. 

اگر امکان دارد چند نمونه بفرمایید.

من گاهی وقت‌ها به بن بست هایی می‌خوردم که اصلا هیچ سرنخی برای تحقیقاتم پیدا نمی کردم و واقعا می ماندم باید چه کنم. بعد ناگهان یک دریچه‌هایی باز می‌شد و چیزهایی دریافت می‌کردم که در خود کتابهایم هم در مورد این دریافت‌ها اشاراتی داشتم.

سه مورد بوده که در کتاب هم مشهود است. اما خیلی از چیزها را اصلا اشاره ای نکردم. چندین بار حس کردم که مثلا باید چنین و چنان بنویسم. بعضی چیزها را با قرائن می‌فهمیدم به هر حال تطبیق این اجزا تاریخی با همدیگر مسئله ای را برای من روشن می‌کرد که نویسندگان دیگر متوجه آنها نشده بودند. 

هر حادثه ای مثل یک پازل است. این اجزا وقتی کنار هم قرار می گیرند، تصویر روشن می شود. مثلا وقتی حادثه ای را با حادثه دیگری پیوند می‌دادم و تمام اینها را کنار خودم می‌گذاشتم، آن‌وقت در می یافتم که بله! این باید اینجور باشد و آن موقع به حقیقت دست می‌یافتم. کسی که میخواهد روی حادثه ای کار بکند، باید واقعا آن را بورزد. کلمه ای که به کار بردم،  روزگاری صاحب کشف المحجوب آن را به کار برد: حقیقت را بورزید. یعنی به جای این که فقط آن را تصور کنید، با آن مواجه شوید، با آن زندگی کنید و خودتان را داخل آن حادثه ببینید. 

و زیبا تر از همه اینها، نکته ای است که مولایمان علی(ع) خطاب به فرزندنش امام مجتبی که: عزیزم من تاریخ را آنگونه خواندم که گویی با آن زندگی کردم. مفهوم این سخنان این است که باید درگیر یک جریان شد و در آن جریان داشت. و من با حوادث جریان کربلا زندگی کردم و همراه شدم. واقعا گویی چنان بود که انگار در کربلا و در سال 61 هجری هستم. یعنی در خود صحنه های نبرد حضور داشتم و از نزدیگ شاهد همه چیز بودم. 

به غیر از بنی هاشم شما راجع به دیگر اصحاب، به صورت مفصل در مورد زندگی نامه آنها نوشته اید. کسی که برای شما شخصیت ویژه‌ای باشد و احساس کنید که بسیار غریب بوده یا مثلا نسبت به دیگر اصحاب بیشتر آزار دیده و اسمی هم از او نیست. می توانید کسی را نام ببرید؟

واقعا خیلی زیاد بودند. ببینید همین الان از بین کسانی که امروز دارند برای حضرت اباعبدالله(ع) مداحی می‌کنند، یک نفر را جدا کنید، او را در یک اتاق حبس کنید و کاغذی به او بدهید تا نام یاران امام حسین (ع) را برای شما بنویسد. حتی همان 72 نفر مشهور را. فکر می کنید چند نفر را می‌نویسد؟ خیلی مشکل است برایش. پس نشان می‌دهد که این یاران همگی غریب هستند و آن ستارگانی که آسمان کربلا را روشن کردند، گم شده اند. ما بیشتر چشممان به مهتاب باز شد و آفتاب. ما فقط حسین(ع) و عباس(ع) را دیدیم. حتی گاهی بین زنان هم اینقدر چهره حضرت زینب(س) به سبب درخششی که بوده، دیده شده باعث شده که خانم های دیگری که در کربلا بوده اند را نبینیم. این اتفاق در مورد خیلی ها رخ داد. 

من به یکی دو نفر از این عزیزان اشاره می کنم. اولین شهید کربلا؛ سلیمان ابن رزین است که پیش تر گفتم اولین شهید کربلا است. این فرد خیلی غریب و در عین حال بزرگ بود. او جوانی رشید و زیبا و بی باک بود که به عنوان اولین پیک حضرت اباعبدالله(ع) انتخاب می‌شود و به بصره می‌رود تا مردم این منطقه را برای یاری امام حسین آماده کند. نامه ای که حمل می‌کند خطاب به بزرگان بصره است که باید به دست آنها برساند. ولی لو می‌رود و او را نزد پدر زن عبیدالله  می‌برند. او در آنجا شک می کند که نکند این فرد از افراد خود عبیدالله بن زیاد است و او می‌خواهد با این کار او را امتحان کند تا مخالفان خودش و یزید را بشناسد. 

***یاران همگی غریب هستند و آن ستارگانی که آسمان کربلا را روشن کردند، گم شده اند

از این رو سلیمان را دستگیر می‌کنند و در جلوی چشمان همسرش به شهادت می رسانند. من وقتی این را در کتابم می نوشتم دیدم که متاسفانه تاریخ در این باره کاملا خاموش بوده و چیزی در مورد لحظه شهادت ثبت نشده است. دیر وقتی از شب بود که من واقعا از ماجرای شهادت این فرد چیزی بدست نمی اوردم و جست وجو هایم بی نتیجه بود. قلم را به زمین گذاشتم و خوابیدم. در خواب قتلگاه او را دیدم. در کتابم هم به این موضوع اشاره کردم که از اینجای داستان به بعد من بر اساس رویایی که دیده‌ام روایت می‌شود؛ نه بر مبنای چیزی که در تاریخ آمده است. 

چهره دیگری که کسی در موردش صحبت نمی‌کند، نصربن ابی نیزر است. پدر او ابو نیزر پسر نجاشی (حاکم حبشه) در عصر پیغمبر بود. که وقتی جانشین پدرش می‌شود، علیه او کودتا می کنند و سرنگون می‌شود. او از انجا فرار کرد اما در نهایت در جایی دیگر دستگیر شد و در بازار به عنوان برده به فروش رسید. خریدار او کسی نیست جز حضرت علی (ع). کمی بعد موقعیت عوض می‌شود و یارانش برای بازگرداندن وی می‌آیند تا حکومت  را به دست بگیرد. اما می گوید من دیگر از علی جدا نمی‌شوم. پسر این مرد نامش نصر است. مردی که در کربلا کنار امام حسین(ع) شهید می شود و کل داستانش خیلی خواندنی است.
 
شهادت شخصیتی مثل جناد بن حارث انصاری که پسرش در کریلا در سن 11 سالگی جلوی چشمان مادر ذبح می شود باز داستان تاثیر گذاری دارد. عون بن علی ابن ابی طالب که برادر خود امام حسین است و کمتر در موردش صحبت شده است.  اینها آنقدر جذاب بودند که من وقتی تصمیم به نونشتن می گرفتم، حتی زمانی که خیلی خواب آلود بودم، خستگی و خواب از چشمانم می رفت و لذتی به من دست می داد که چند ساعت می نوشتم. 

با خیلی از اینها من عشق بازی کردم  و به این نتیجه رسیدم که چیزی حدود 50 نفر از این افراد کسانی هستند که گمنام و مظلوم هستند و باید اینها بازیابی و بازشناسی شوند و به جامعه شناسانده بشوند. فکر کردم که لازم است در این زمینه و در وصف این شهدا شعر سروده شود بنابراین در برنامه شب شعر شیراز پیشنهاد دادم هر سال یکی از این چهره ها مطرح بشود و دوستان شاعر در مورد او شعر بگویند. این است که در این 10 سال در مورد برخی یاران اباعبدالله(ع) شعرهایی سروده شده که در کل تاریخ ادبیات عاشورایی ما بی سابقه است. 

مثلا کمتر کسی در طول 300 سال قبل با شخصیت جُون بن حُوَی آشنایی داشته است که از اصحاب ابوذر بوده و کنار او تا آخرین لحظه در ربضه جنگید و وقتی ابوذر آنجا شهید شد، به امام حسین(ع) ملحق شد و باز هم جنگید و نهایتا در کربلا به شهادت رسید. قبلا کسی در مورد او چیزی ننوشته بود اما در این چند سال تعداد شعرهایی که در مورد این شخصیت سروده شده به اندازه یک کتاب بوده است. 

حتی اخیرا برخی از دوستان شاعر، این دوجلد کتاب بنده را به عنوان کار مطالعاتی شاعران قرار دادند و به آنها گفتند این دو جلد را بخوانید و شعر بگوید. خود متون من هم بسیار به شعر نزدیک است و می‌تواند زمینه خلق آثار زیادی در زمینه کربلا و حضرت اباعبدالله(ع) باشد. 

سابقه داشته که برای پیدا کردن مدارک و اطلاعات به جایی مراجعه کنید و مسئولان آنجا از در اختیار گذاشتن آنها امتناع کنند یا به سختی آن را به شما بدهند؟

بله. گاهی رخ می‌داد. در هند و عراق دنبال برخی اسناد می‌گشتم اما موفق به دستیابی آنها نشدم. یک بار در عراق در پی اسنادی بودم که مسئولان این اسناد بخل می‌ورزیدند. تا متوجه شدند که این مدارک تاریخی برای من اهمیت دارد، به سرعت آنها را پنهان کردند. البته خیلی هم منابع اصیلی نبودند و عدم دستیابی به آن مدارک چیز زیادی به دانشم اضافه نمی‌کرد. 

الان در کشورهای عربی مثل سوریه و بحرین شاهد جنایت های وحشتناکی هستیم. مثلاً دختر خردسال سوری که او را با زنجیر بسته اند و تمام اعضا خانواده اش را در برابر چشمانش سر بریدند. به نظر شما نسبت این اتفاقات فجیع  که در حال حاضر در برخی نقاط دنیا در حال وقوع است با حادثه کربلا و "لایوم کیومک یا اباعبدالله"چیست؟

سوال بسیار خوبی بود. شاید کسی این سوال را با این شکل هم مطرح کند که مثلا اگر در کربلا این تعداد قتل عام شدند، ما در تاریخ قتل عام های بسیار بزرگتری هم داشتیم. مثلا کشتار یک شهر بزرگ با هزاران قربانی! در سالهای اخیر هیروشیما و ناکازاکی اتفاق افتادند یا مثلا در جنگ جهانی و در جریان جنگ مسکو 19 هزار جوان این منطقه کشته شدند. یا اصلا در کشور خودمان حدود 30 سال قبل تانک بر بدن ها راندند. 

اما آنچه کربلا را متفاوت می کند چند نکته است! یکی اینکه تمام افراد قتل عام شده در کربلا که آن چنان بی رحمانه مورد هجوم دشمن قرار گرفته بودند، مهمان بودند! رسما برای آنها نامه نوشته بودند که بیایید ما از شما حمایت می‌کنیم. اما همان ها برای مهمانشان شمشیر کشیدند.

*** شهادت یک الگو قطعا متفاوت می‌شود با انسان های معمولی

نکته دیگر این که این حسین است! فرزند پیامبر است! امام است! این خیلی فرق می کند. شهادت یک الگو و کسی که اصلا هستی برای او و خاندان او است قطعا متفاوت می‌شود با انسان های معمولی و نکته دیگر این که کل مجموعه این حادثه با حوادث دیگر متفاوت است. امروز اگر سر کسی را جلوی چشم عزیزش بریدند، دیگر آن سر را 40 روز تمام نشانش نمی دهند. در حادثه کربلا سر پنج عموی یک دختر را بریدند. سر پدرش و برادرانش را بریدند و بعد از این کلی شلاقش می‌زنند و تشنه بر زمین می‌کشند. یعنی کل مجموعه این حوادث یک تراژدی مستمر است نه منقطع که حالا تکه ای تلخ باشد و تکه ای شیرین. 

ضمنا اگر کسی دقت کند می بیند که تمام اینها کسانی هستند که حادثه های مشابه این را قبلا هم دیده اند. مثلا بانویی به نام زینب قبلا شهادت پدرش را به همین دردناکی دیده است. برادرش حسن را همین طور، مادرش را دیده و حالا برادرش، پسرانش، فرزندان برادرش همه را می‌کشند. عده ای را شلاق می‌زنند، بر زمین می‌کشند، تمسخر می‌کنند آن هم با تمام مسائلی که پشت سرش است.  این خانواده خدا است که چنین سرنوشتی بر آنها می‌گذرد و در نهایت می توان گفت کل حقیقت را یکجا سر بریدند. کل حقیقت متجلی در وجود اینهاست و آن را با حوادث دیگر متمایز می کند. 

نکته آخر این که تمام حوادث تلخی که روی می‌دهند تراژدی هستند ولی اگر وارد آن شوید که پند و اندرز بگیرید، چیزی برای ارائه ندارند. ولی کربلا یک کلاس بزرگ است! سخنان، نحوه حرکت، حالات،  تمام اینها آموزش است که اگر کسی کتاب دوم من را بخواند، متوجه می‌شود چه می‌گویم چون من سعی کردم این نگاه عبرت آمیز را در آن داشته باشم. یعنی هر حادثه ای که رخ می‌دهد، فورا پشت سرش عبرت آن را هم طرح می‌کنم و بعد می‌گوییم این کتابی جامع از کربلاست.

اگر درس زندگی بخواهی بگیری جاده کربلا بزرگترین درس است اما حادثه های دیگر بعد از مدتی گم می‌شوند. تمام حادثه ها وقتی از تولد خودشان فاصله می‌گیرند، کمرنگ و عادی می‌شوند و بعد از مدتی فقط می توایند در بایگانی تاریخ آن را پیدا کنید. مثلا الان دیگر چه کسی برای کشته شدگان جنگ اول جهانی مراسم سوگواری می‌گیرد؟ هیچ کس! اما در مورد کربلا برعکس است و هر چه از زمان وقوعش فاصله می‌گیریم، گسترده تر و باز تر می‌شود. وسیع ترین روز عاشورای حسینی هم روز ظهور است. یعنی دقیقا به آنجا ختم می شود. 

---

استاد سنگری: آنهایی که قبلا صحبت های من را در مورد این کتاب شنیده بودند علاقه داشتند تا هر چه سریع تر آن را بخوانند. در مراحل اولیه استقبال خوبی از آنها شد و هر دو کتابم به چاپ پنجم رسیدند. هر چند من توقع بیشتری داشتم. به هر حال همان طور که می‌دانید کتابهایی با این حجم و قطر و قیمت نمی تواند خیلی تیراژ بخورد.

اخیرا برخی از دوستان شاعر، این دوجلد کتاب بنده را به عنوان کار مطالعاتی شاعران قرار دادند و به آنها گفتند این دو جلد را بخوانید و شعر بگوید. خود متون من هم بسیار به شعر نزدیک است و می‌تواند زمینه خلق آثار زیادی در زمینه کربلا و حضرت ابا عبدالله باشد. 

---

شما اگر در کتاب های تاریخی دقت کنید، کتاب های قدیمی بعد از حادثه کربلا در قرن چهارم و پنجم، کلا 15 صفحه بیشتر به کربلا نپرداخته اند. وقتی جلوتر رفتید می‌بینید شد 100 صفحه! در قرن شش و هفت کتاب‌های مستقل نوشته شد. بعدها چندین جلد نوشتند. یعنی کربلا هر چه زمان می‌گذرد، عمیق تر و ژرف تر و شکوفا تر می‌شود. خب دلیلش چیست؟ علتش این است که کربلا همه حقیقت را در خودش دارد. کربلا لبریز از همه آموزه های دینی است و تمام قرآن را می‌توان در آن دید. من همیشه این جمله را تکرار می‌کنم که اگر قران عالی ترین قانون است، کربلا عالی ترین اجرا است. 

بعد از انتشار کتابتان چه واکنش هایی نسبت به آن دیدید؟

خیلی ها منتظرش بودند! آنهایی که قبلا صحبت های من را در مورد این کتاب شنیده بودند علاقه داشتند تا هر چه سریع تر آن را بخوانند. در مراحل اولیه استقبال خوبی از آنها شد و هر دو کتابم به چاپ پنجم رسیدند. هر چند من توقع بیشتری داشتم. به هر حال همان طور که می‌دانید کتابهایی با این حجم و قطر و قیمت نمی تواند خیلی تیراژ بخورد.

در مدتی که بر روی این کتاب کار کردید، امرار معاش شما به چه شکل بود؟

من معلم بودم و تدریس می‌کردم. بعدها هم که استاد دانشگاه شدم. در مجموع مشکلی برای امرار معاش نداشتم. 

نحوه پرداخت رسانه ها به ماه محرم را چطور می بینید؟ نظر شما به عنوان کسی که سالها در این حوزه پژوهش کردید نسبت به عملکرد رسانه های جمعی در این زمینه چیست؟

خوشبختانه در سال‌های اخیر پرداختن به عاشورا در رسانه های جمعی خیلی رشد کرده است. معمولا چون نگاه ما به آرمان‌ها است، همه چیز را نقد می‌کنیم و می‌گوییم: نه! خوب نیست! به اندازه نیست! ولی من فکر می‌کنم کارشان مطلوب است. کتاب های بسیار خوبی در این چند سال چاپ شده که وقایع و قضایای عاشورا را تحلیلی مطرح کردند. در تلویزیون هم باز چند کار قابل توجه داشتیم. سریال هایی مثل مختارنامه یا سفیر که البته خود من نقدهای زیادی به مختارنامه داشتم ولی در  مجموع کار مهمی بود.
 
اما ایراد خیلی بزرگی که داریم این است که تصویر عاشورا را عمدتا مداحی ها شکل می دهند. فقط هم در تهران رشد می کنند در حالی که ظرفیت مداحی ما در استان‌ها بسیار زیاد است و آنها را نادیده گرفته اند کار خوبی نیست. چون متاسفانه این چند مداح امروز تبدیل به الگو شده اند و کم‌کم روی سوگواری و عزاداری و مجلس داری ماه محرم تاثیر گذاشته اند. بعضی از اینها اصلا صلاح نبود که چهره بشنود. 

در باب بیان صریح واقعیت ها هم رسانه ملی خیلی محافظه کارانه برخورد کرده است در حالی که باید به طور جدی در بحث تحریف ها و روشن گری ذهن مردم وارد شود تا همه این واقعه را دقیق تر بشناسند. حالا که داشنگاهی به نام رسانه ملی به تعبیر حضت امام فراهم شده است، در این دانشگاه باید با برپایی گفتگو، میزگرد، سخنرانی و غیره، خیلی جدی تر و روشن تر به این موضوعات پرداخته شود. آن هم نه توسط کسانی که دانش کافی ندارند، بلکه باید از افراد صاحب نظر و پخته بخواهند که مطالب را مطرح کنند، با مردم حرف بزنند و ترس از بیان مطالب مهم در این زمینه نداشته باشند و فکر نکنند ممکن است بیان این حرف باعث بدآمد یکی یا خوش‌آمد دیگری بشود. یا مثلا کسانی بعدا معترض بشنود.

 ***زمینی که فقط تشنگی است اما تنها نقطه سیراب کردن انسان همینجاست

نکته دیگر این که باید به هنرمندان متعهد میدان داده شود تا واقعیت ها را با زبان هنر بیان کنند. حداقل می توانند از کتب منتشر شده در این حوزه بیش از صدها کار نمایشی و فیلم کوتاه ارزنده تولید کنند. چرا نباید در این زمینه ها سرمایه گذاری کنیم؟ 

فرصت سازی برای طرح مقتل های جدید باید فراهم شود. خیلی از مطالبی که بزرگان ادبی و حوزوی امروز خودمان با زبان نثر ادبی نوشته اند را می توان استفاده کرد. به گمان من می شود به لایه های پنهان و ناگفته های کربلا رسید. این ظرفیت ها را باید جدی گرفت تا مردم بهتر کربلا را حس کنند و از این سطحی نگری ها فاصله بگیرند. 

متاسفانه برخی از این برنامه های مناسبتی که برگزار می شوند، مجریان ناآگاه دارند. یعنی کسی انتخاب می شود که اصلا بلد نیست سوال بپرسد. اصلا مسئله را نمی شناسند. باید کسی را روبروی آن محقق یا پژوهشگر بنشانند که خودش در زمینه کربلا و وقایع ان صاحب نظر باشد. تحقیق و پژوهش کرده باشد و بتواند سوالات مناسبی طرح کند. این مجریان معمولی احترامشان واجب و لازم است اما بازدهی جلسه های اینچنینی را پایین می‌آورند. 

حرف ناگفته ای مانده است؟

ناگفته که بسیار است. من هر سال بعد از اتمام محرم و سخنرانی های متعددی که دارم، به این فکر می کنم که سال دیگر چه خواهی گفت؟ بعد می بینم سال بعد آنقدر موضوعات تازه می یابم که در فوران این مسائل نمی‌دانم که چه وقت، چه چیز را در کجا طرح بکنم و در نهایت می‌بینم که کربلا پایان ندارد. کوثر است و می‌جوشد. باید به سراغ آن برویم و پژوهش کنیم تا نادیده ها و ناگفته‌های کربلا را در منظر نگاه دیگران قرار بدهیم و آنها را از وقایع آگاه کنیم از زمینی که فقط تشنگی است اما تنها نقطه سیراب کردن انسان همینجاست.